Εάν η κρίση είναι το αυγό, ο Τύπος είναι η κότα

Με την κρίση που βιώνουμε και τα παραδοσιακά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ασχολήθικε σε άρθρο του ο συγγραφέας Χριστόφορος Κάσδαγλης σε άρθρο του στους 4 Τροχούς του περασμένου Οκτωβρίου και αναδημοσίευσε στο προσωπικό του blog απ’ όπου το αλίευσα.

* * *

Οι απολογητές των παραδοσιακών ΜΜΕ θα πουν ότι η κρίση του κλάδου οφείλεται στην οικονομική κρίση. Ουδέν ψευδέστερον! Η κρίση του Τύπου προηγήθηκε κατά πολύ. Ακόμα βαθύτερα, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί με σοβαρά επιχειρήματα ότι η προηγηθείσα κρίση των μέσων μαζικής επικοινωνίας συνέβαλε αποφασιστικά στην εκδήλωση της οικονομικής κρίσης, καθώς στήριξε συστηματικά όλες τις δομές και τα κέντρα εξουσίας που οδήγησαν ορμητικά σ’ αυτήν.
Συνέβαλε στον αποπροσανατολισμό της δημόσιας συζήτησης από τα πραγματικά προβλήματα του τόπου, διέσπειρε στον κοινωνικό ιστό όλα τα στερεότυπα της ευζωίας, του μιμητισμού και της αποδόμησης θεσμών και αξιών, υπέθαλψε με κάθε μέσο το πολιτικό σύστημα. Βέβαια, η απόδειξη αυτής της αυστηρής τοποθέτησης υπερβαίνει κατά πολύ τις φιλοδοξίες και τα όρια αυτού του άρθρου.
Προφανώς το πρόβλημα δεν είναι κλαδικό – αφορά πρωτίστως την ποιότητα της δημοκρατίας, τον προσανατολισμό της χώρας, τα οράματα, το ηθικό της υπόστρωμα, το παραγωγικό και το καταναλωτικό της μοντέλο, την πολιτισμική της υπόσταση. Αυτά όλα κάνουν τη συζήτηση για την κρίση στα ΜΜΕ εξαιρετικά επίκαιρη και καθοριστική.
Ασφαλώς υπάρχουν πολλές θεωρίες σε σχέση με την αφετηρία και τα αίτια της εκδήλωσης της κρίσης στον Τύπο. Θα μπορούσε κανείς να αναφερθεί στο φαινόμενο της διαπλοκής, ενός συστήματος όπου οι εκδότες δεν αποβλέπουν πρωτίστως στα κέρδη από τις πωλήσεις ή από τα παρεπόμενα διαφημιστικά έσοδα, αλλά σε οφέλη από αλλότριες δραστηριότητες που πριμοδοτούνται από την εξουσία για χάρη της πολιτικής ισχύος που έχουν αποκτήσει οι ιδιοκτήτες.
Άλλος θα επέλεγε ως καθοριστική τη στιγμή όπου ο εμπορικός διευθυντής αναγορεύθηκε σε ισχυρότερο πόλο εξουσίας από τον αρχισυντάκτη, τη στιγμή που η δημοσιογραφία υπετάγη οριστικά στο μάρκετινγκ, που ο διαφημιζόμενος, ο χορηγός, η διαφημιστική εταιρεία και το media shop θεωρήθηκαν σημαντικότεροι παράγοντες από τον ίδιο τον αναγνώστη.
Άλλοι πάλι θα επέμεναν στη διεθνή κατιούσα που έχουν πάρει τα ΜΜΕ, πρώτα τα χάρτινα και ακολούθως και τα ηλεκτρονικά, μπροστά στην επέλαση του Internet και αργότερα του blogging, των social media, της δημοσιογραφίας των πολιτών, της σύγκλισης υπολογιστών και κινητών τηλεφώνων, καθώς και στο εμπορικό μοντέλο όλων αυτών, που στέρησαν πολλά εκατομμύρια αναγνώστες, θεατές και ακροατές από τα παραδοσιακά ΜΜΕ, χωρίς μάλιστα να έχει βρεθεί ικανοποιητικός τρόπος χρέωσης των νέων υπηρεσιών ώστε οι ιδιοκτήτες το ΜΜΕ να υποκαταστήσουν τα χαμένα έσοδά τους με νέα.
Η δημοσιογραφία στο σφυρί
Όλ’ αυτά ισχύουν ασφαλώς, καθώς και πολλά άλλα όπως η παγκοσμιοποίηση, η πλήρης υποταγή του πολιτικού συστήματος σε ιδιωτικά συμφέροντα και η επακόλουθη κρίση του, η κυριαρχία των χρηματοπιστωτικών αγορών πάνω στην πραγματική οικονομία, η απορρύθμιση των αγορών και των θεσμών, η υποχώρηση της δημόσιας σφαίρας σε όλα τα επίπεδα, ο εκφυλισμός των εκπαιδευτικών συστημάτων, η υπερπληροφόρηση κ.λπ.
Αλλά αν θέλουμε να μιλήσουμε για την καθοριστική εκδήλωση της κρίσης των ΜΜΕ, τουλάχιστον εδώ στην Ελλάδα, προσωπικά θα υποδείκνυα ως τη διαδικασία που συμπύκνωσε όλα τα παραπάνω στοιχεία σε ένα κοινό και καταλυτικό πλαίσιο, την είσοδο των μεγάλων επιχειρήσεων ενημέρωσης στο χρηματιστήριο! Μπορεί να μην είναι προφανές με την πρώτη ματιά, αλλά όσοι έτυχε να βιώσουν εκείνη την περίοδο δουλεύοντας σε επιτελικές θέσεις στα παραδοσιακά ΜΜΕ καταλαβαίνουν με τη μία τι ακριβώς εννοώ.
Φυσικά είχαν προηγηθεί άλλες σύνθετες διαδικασίες, στην αρχή αόρατες διά γυμνού οφθαλμού αλλά σιγά σιγά όλο και πιο εμφανείς: οικονομική δυστοκία, υπερδανειοδότηση, χρέη προς τα ασφαλιστικά ταμεία και προς το δημόσιο, υποβάθμιση του περιεχομένου προς όφελος των εμπορικών προσφορών, απονεύρωση της δημοσιογραφικής έρευνας και του πολιτικού ρεπορτάζ, υδροκεφαλισμός των κυριακάτικων εκδόσεων εις βάρος των καθημερινών, μεθοδική συρρίκνωση του πρωινού τύπου, επέλαση του life style, διόγκωση της κρατικής διαφήμισης κ.λπ.
Όλ’ αυτά ήρθε να τα επικαλύψει προσωρινά η σταδιακή είσοδος των σημαντικότερων επιχειρήσεων επικοινωνίας στο χρηματιστήριο. Ένας χορός δισεκατομμυρίων (δραχμών) κάλυψε πρόσκαιρα όλες τις τρύπες. Οι επιχειρήσεις ΜΜΕ άντλησαν με την είσοδό τους στην κεφαλαιαγορά τεράστια κεφάλαια, κι ακόμα περισσότερα με τις αυξήσεις μετοχικού κεφαλαίου που επακολούθησαν, βάσει της στάνταρ διαδικασίας. Επικαλέστηκαν αληθινές -αλλά κυρίως πλασματικές- ανάγκες, ευφάνταστα επενδυτικά σχέδια και κατασκευασμένα μπίζνες πλαν. Ελάχιστα απ’ αυτά υλοποίησαν, συνήθως με τον πιο ανορθολογικό (και δαπανηρό) τρόπο. Μεγάλο μέρος των κεφαλαίων πήγαν σε αλλότριες επενδύσεις (μερικές από τις οποίες, πάντως, αποδείχτηκαν, παραδόξως οι πιο αποδοτικές για τις επιχειρήσεις, ενώ άλλες μονάχα για τους επιχειρηματίες ή ούτε καν γι’ αυτούς).
Τι έγιναν λοιπόν τα λεφτά των επενδυτών; Καπνός έγιναν, εξατμίστηκαν. Το πιθανότερο είναι να μη μάθουμε ποτέ σε ποιες τσέπες κατέληξαν. Κάποια καταξοδεύτηκαν, αρκετά όδευσαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε κρυφούς λογαριασμούς στο εξωτερικό, άλλα χρησιμοποιήθηκαν για την εξαγορά μη εισηγμένων εταιρειών που βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση, παρατείνοντας για μερικά χρόνια την άθλια ύπαρξή τους και επιτείνοντας τη φούσκα. Ακόμα και τα λίγα σχετικά επιτυχημένα πρότζεκτ που τελικά πραγματοποιήθηκαν, έπεσαν μετά στη δίνη των παλλιροϊκών κυμάτων που επακολούθησαν με το σπάσιμο της φούσκας και ταλαιπωρήθηκαν σοβαρά, όσα δεν διαλύθηκαν εις τα εξ ων συνετέθησαν. Αλλά και πάλι, είναι δύσκολο να πεις ποιοι ιδιοκτήτες ωφελήθηκαν πραγματικά και ποιοι έπεσαν θύμα της ίδιας της απληστίας τους ή της ιδιοτέλειας συνεργατών τους. Μια καλή ιδέα (που πάντως δεν περιέχει όλη την αλήθεια) θα ήταν να αναζητήσει κανείς τους νέους ιδιοκτήτες ή ισχυρούς άνδρες που αναδείχθηκαν στις εταιρείες ΜΜΕ που  μέσα σε όλη αυτή τη θεομηνία άλλαξαν χέρια – όσες επιβίωσαν, δηλαδή, και όσες εντέλει θα επιβιώσουν.
Κι έπειτα ήρθε η κρίση. Για να δώσει το τελικό χτύπημα. Ή το άλλοθι για τα αίσχη που είχαν ήδη συντελεστεί…
Το κλαδί και το πριόνι
Εντάξει, καταλαβαίνω ότι οι καταχρεοκοπημένες επιχειρήσεις ΜΜΕ εξαρτώνται σήμερα από το κράτος και τις τράπεζες. Ιδού το νέο τρίγωνο της διαπλοκής! Οι διαφημιστές έχουν χάσει προ πολλού τα σκήπτρα της εξουσίας, ελλείψει ρευστότητας των διαφημιζόμενων επιχειρήσεων.
Καταλαβαίνω, λοιπόν, κατά κάποιον τρόπο, γιατί ο πλουραλισμός έχει πάει περίπατο, γιατί η μεγάλη πλειοψηφία των τηλεοράσεων και των ημερήσιων εφημερίδων έχουν ευθυγραμμιστεί στους μονοδρόμους των μνημονιακών πολιτικών και βαράνε όλες τον ίδιο σκοπό.
Αλλά και πάλι, δεν βλέπω πού μπορεί να οδηγήσει αυτή η μονοκαλλιέργεια. Το μεγαλύτερο μήνυμα των περσινών διπλών εκλογικών αναμετρήσεων ήταν ότι το κοινό έχει χάσει σε τέτοιο βαθμό την εμπιστοσύνη του στα ΜΜΕ, ώστε έχει πάθει ανοσία στα ψευτοδιλήμματα, στην τρομοκρατία των μέτρων, στις διεθνείς και τις εσωτερικές απειλές για χρεοκοπία, για βίαιη αποβολή από τη ζώνη του ευρώ και από τους διεθνείς οργανισμούς, στην ακυβερνησία, την απειρία της Αριστεράς ή σε οποιοδήποτε άλλο επιχείρημα επιστρατεύεται προκειμένου να επιτευχθεί η βίαιη συναίνεση ή, έστω, η ανοχή στις πολιτικές της ύφεσης, της κατάργησης των εργατικών δικαιωμάτων και του κοινωνικού κράτους και της κρατικής καταστολής.
Αλλά όλη αυτή η εξάρτηση που καταργεί τη δημοσιογραφική έρευνα και τον δημόσιο έλεγχο έχει σίγουρα κοντά ποδάρια. Οι αναγνώστες, οι τηλεθεατές και οι ακροατές λιγοστεύουν, ενώ νέα ανεξάρτητα και εναλλακτικά μέσα αναδύονται (έστω και με βασανιστικό και αντιφατικό τρόπο), επιστρατεύουν σύγχρονη γλώσσα, κριτικό λόγο και ερευνητικό σθένος, αξιοποιούν με ευρηματικότητα το Ίντερνετ και τα social media απειλώντας να κερδίσουν πρώτα το ηθικό, και αμέσως μετά και το επαγγελματικό πλεονέκτημα της δημοσιογραφίας αρχών.
Νέα απειλή για τα παραδοσιακά ΜΜΕ είναι επίσης οι συνεταιριστικές απόπειρες που χτίζονται από τους εργαζόμενους πάνω στα ερείπια επιχειρήσεων που καταρρέουν, οι οποίες ολοένα και θα πληθαίνουν, πιστοποιώντας την άποψη ότι η ψυχή ενός ΜΜΕ δεν είναι ο επιχειρηματίας, ούτε ο τίτλος, ούτε καν κάποια φωτισμένα διευθυντικά στελέχη. Η ψυχή ενός ΜΜΕ είναι ο συντονισμός, η σύμφυση, το συμβόλαιο ανάμεσα στον έντιμο και ανεξάρτητο δημοσιογράφο και στο κοινό – πάει και τελείωσε.