Παροιμιώδεις φράσεις στη Νεοελληνική Γλώσσα

Στις καθημερινές μας συζητήσεις, πολλές φορές λέμε κάποιες φράσεις αυτούσιες. Που τις χρησιμοποιύμε εν ήδη «παροιμίας». Τις φράσεις αυτές τις έχουμε πάρει από τα θρησκευτικά, και την αρχαία Ελλάδα.

Ας δούμε μερικές από πού προήρθαν και το τι εννοούμε όταν τις λέμε.

* * *

• “Αιδώς Αργείοι”! (= Ντροπή σας Αργείοι!)

(Ιλιάδα, Ε 785).

Τη φράση απηύθυνε η Ήρα στους Αχαιούς, κάνοντας έκκληση στην ανδρεία και το φιλότιμό τους.

Σήμερα τη χρησιμοποιούμε κυρίως ως επίπληξη για θέματα ηθικής τάξεως.

• “Έξεστι Κλαζομενίοις ασχημονείν”. (= Είναι αναμενόμενο από τους Κλαζομενίους να ασχημονούν).

Η φράση έχει την αφετηρία της στο κακό όνομα που είχαν στην αρχαιότητα οι κάτοικοι των Κλαζομενών της Μ. Ασίας ως ασεβείς, ιδίως έπειτα από το περιστατικό, κατά το οποίο μερικοί Κλαζομένιοι μέτοικοι μαύρισαν με καπνιά τους θώκους των Εφόρων της Σπάρτης.

Η φράση λέγεται σήμερα για ανθρώπους, οι οποίοι είναι αναμενόμενο να συμπεριφέρονται απρεπώς.

• “Άχθος αρούρης” (= Βάρος της γης).

(Ιλιάδα Σ 104)

Ο Αχιλλέας παραπονιέται στη μητέρα του Θέτιδα και της λέει ότι ύστερα από το θάνατο του Πατρόκλου δεν άξιζε γι’αυτόν η ζωή.

Τη φράση τη χρησιμοποιούμε με ειρωνεία, σαρκασμό και περιφρόνηση για άχρηστους ανθρώπους.

• “Ο τρώσας και ιάσεται”. (= Αυτός που άνοιξε την πληγή, αυτός και θα τη θεραπεύσει).

Έτσι απάντησε το μαντείο στο βασιλιά Τήλεφο, ο οποίος ως σύμμαχος των Τρώων μονομάχησε με τον Αχιλλέα, από τον οποίο και πληγώθηκε. Ο Αχιλλέας θεράπευσε την πληγή του Τήλεφου με τη σκουριά του ακοντίου του.

Η φράση λέγεται σε περιπτώσεις, κατά τις οποίες περιμένομε ότι κάποιος θα αποκαταστήσει τη ζημιά που προκάλεσε. Θα διορθώσει το λάθος που έκαμε.

• “Ες αύριον τα σπουδαία” (Πλουτάρχου, Βίοι παράλληλοι Πελοπίδας-Μάρκελλος).

Όταν ο Θηβαίος στρατηγός Αρχίας, φίλος των Σπαρτιατών, βρισκόταν το 379 π.Χ. σε ένα συμπόσιο έλαβε φιλική επιστολή που τον προειδοποιούσε ότι σχεδίαζαν να τον σκοτώσουν. Εντούτοις την αγνόησε, λέγοντας: “Ες αύριον τα σπουδαία”, ότι δηλαδή τα σοβαρά ζητήματα θα τον απασχολούσαν την επόμενη ημέρα.

Δολοφονήθηκε όμως το ίδιο βράδυ.

Φράση που λέγεται σοβαρά ή ειρωνικά, όταν αναβάλλομε τη διεκπεραίωση κάποιας υπόθεσής μας για την επόμενη ημέρα.

Όταν δηλαδή δεν αντιμετωπίζομε στην ώρα τους σοβαρά προβλήματα, αλλά τα μεταθέτομε για αργότερα.

• “Δαμόκλειος σπάθη”

Ο κόλακας Δαμοκλής κλήθηκε από τον τύραννο των Συρακουσών Διονύσιο τον Πρεσβύτερο να γίνει βασιλιάς για μία μόνο ημέρα, επειδή διαρκώς εξυμνούσε τη βασιλική ζωή και καλοτύχιζε τον τύραννο για τα πλούτη και τη δύναμή του. Όταν όμως ο Δαμοκλής κάθισε για πρώτη φορά στο βασιλικό τραπέζι, διαπίστωσε με τρόμο ότι από πάνω του κρεμόταν μια σπάθη, η οποία συμβόλιζε τις ευθύνες και τους κινδύνους της βασιλικής εξουσίας. Έντρομος ο Δαμοκλής ζήτησε να απαλλαγεί αμέσως από το μαρτύριο αυτό.

Με τη φράση αυτή παρουσιάζεται ο κίνδυνος, που διαρκώς επικρέμεται σε κάθε περίπτωση.

• Οψόμεθα ες Φιλίππους (= Θα ειδωθούμε στους Φιλίππους).

(Πλουτάρχου, Βίοι παράλληλοι, Δίων-Βρούτος).

Όπως παραδίδεται από τον Πλούταρχο, “όψει με περί τους Φιλίππους. (= Θα με δεις στους Φιλίππους” είπε ο Ιούλιος Καίσαρ προς τον Βρούτο, ένα από τους δολοφόνους του, σε όνειρο που είδε ο τελευταίος πριν από τη μάχη στους Φιλίππους το 42 π.Χ. Στη μάχη αυτή οι συνωμότες Βρούτος και Κάσσιος ηττήθηκαν από τον Μάρκο Αντώνιο και τον Οκταβιανό, ο δε Βρούτος αυτοκτόνησε.

Τη φράση αυτή τη λέμε με διάθεση κάπως απειλητική και με τη βεβαιότητα ότι οι τελικοί λογαριασμοί θα γίνουν μελλοντικά και τότε θα λυθούν οι διαφορές οριστικά.

• “Αβρόχοις ποσί” (= Με άβρεχτα πόδια).

Η φράση αυτή εκκλησιαστικών συγγραφέων αναφέρεται στη βιβλική αφήγηση, κατά την οποία οι Ισραηλίτες διέβησαν την Ερυθρά θάλασσα χωρίς να βραχούν τα πόδια τους.

Λέγεται μεταφορικά, όταν κάποιος κατόρθωσε κάτι χωρίς κόπο, χωρίς να υποστεί καμία ζημία, χωρίς να απολέσει τις δυνάμεις του.

• Στις (ελληνικές) καλένδες

Κατά το ρωμαϊκό ημερολόγιο, καλένδες ήταν οι πρώτες πέντε ή επτά ημέρες κάθε μήνα. Ήταν οι ημέρες κατά τις οποίες συνήθιζαν οι Ρωμαίοι να πληρώνουν τα χρέη τους.

Συνεπώς όταν κάποιο ζήτημα παραπέμπεται στις ελληνικές καλένδες, σημαίνει ότι αναβάλλεται συνεχώς και δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί ποτέ, διότι δεν υπάρχουν ελληνικές καλένδες.

• “Δαναΐδων πίθος” (= Το πιθάρι των Δαναΐδων).

Δαναΐδες ήταν οι πενήντα κόρες του Δαναού, οι οποίες καταδικάστηκαν να γεμίζουν αιωνίως στον Άδη ένα πιθάρι χωρίς πυθμένα, επειδή σκότωσαν τους άντρες τους την πρώτη νύχτα του γάμου τους.

Η φράση αυτή αναφέρεται στα έργα εκείνα που δεν προχωρούν, δεν προωθούνται, δεν ολοκληρώνονται, παρ’ όλο που καταβάλλονται από τους ενδιαφερόμενους πολλές προσπάθειες.

Όλες τελικά οι προσπάθειες αποβαίνουν μάταιες.

• “Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας”.

Φράση του Λατίνου ποιητή Βιργιλίου, την οποία είπε ο Λαοκόων στην προσπάθειά του να πείσει τους Τρώες να μη μεταφέρουν στην πόλη τους τον Δούρειο Ίππο που είχαν εγκαταλείψει οι Έλληνες στην παραλία.

Η φράση λέγεται για ανθρώπους στους οποίους πρέπει να είναι κανείς επιφυλακτικός, παρά τη φιλική διάθεση που δείχνουν.

• “Ο Αννίβας προ των πυλών”

Ιστορική φράση η οποία φανερώνει την απόγνωση των Ρωμαίων κατά τη μάχη των Καννών (216 π.Χ.), όταν ηττήθηκαν ολοσχερώς από τους Καρχηδόνιους.

Η φράση χρησιμοποιείται, για να δηλωθεί ότι υπάρχει άμεσος κίνδυνος.

• “Μη μου άπτου” (μη μ αγγίζεις).

(Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, κδ, 1-2).

Τη φράση την απηύθυνε ο Ιησούς στη Μαγδαληνή, όταν μετά την Ανάστασή Του Τον είδε και Τον αναγνώρισε.

Σήμερα βέβαια δεν χρησιμοποιείται η φράση με τη σημασία με την οποία λέγεται στη Γραφή.

Λέγεται για άνθρωπο πολύ ευαίσθητο. Για άνθρωπο που με το παραμικρό ενοχλείται. Η ευαισθησία του έχει καταντήσει παθολογική κατάσταση.

• “Λίθος επί λίθον” (= Λιθάρι πάνω σε λιθάρι).

(Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, κδ, 1-2).

Ολόκληρη η φράση έχει ως εξής: “Ου μη αφεθεί ώδε λίθος επί λίθον” δηλαδή “Δε θα μείνει εδώ λιθάρι πάνω στο λιθάρι”, πέτρα πάνω στην πέτρα.

Την είπε ο Χριστός για την Ιερουσαλήμ, που θα καταστρεφόταν ολοκληρωτικά, ώστε να μη μείνει τίποτε όρθιο.

Σήμερα τη λέμε σε περιπτώσεις που όλα θα καταστραφούν και δεν θα μείνει τίποτε όρθιο, ούτε λιθάρι πάνω σε λιθάρι.

• Αποδιοπομπαίος τράγος

Αποδιοπομπαίος τράγος ήταν ο τράγος που ο αρχιερέας του Ισραήλ, εγκατέλειπε κάθε επτά χρόνια στην έρημο έπειτα από κλήρωση, για να σηκώσει συμβολικά επάνω του τις αμαρτίες του λαού.

Σήμερα λέγεται γι αυτόν στον οποίο επιρρίπτονται οι ευθύνες για λάθη άλλων.

• “Πύρρειος νίκη”

Ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος (318-372 π.Χ.) υπήρξε γνωστός για τις μεγάλες του νίκες επί των Ρωμαίων, στις οποίες όμως είχε βαρύτατες απώλειες.

Σήμερα η φράση λέγεται για μια επιτυχία, η οποία κερδήθηκε ύστερα από πολλές και μεγάλες θυσίες.

• “Ο κύβος ερρίφθη”

Η φράση αυτή ελέχθη από τον Ιούλιο Καίσαρα, όταν αποφάσισε να διαβεί μαζί με τον στρατό του τον ποταμό Ρουβίκωνα και να κατευθυνθεί προς τη Ρώμη, κηρύσσοντας ουσιαστικά τον πόλεμο κατά του Πομπηίου.

Η φράση λέγεται για καθοριστικές και αμετάκλητες αποφάσεις.

• “Ήξεις αφήξεις”

Η πλήρης και ορθή φράση είναι: “Ήξεις, αφίξει ου τεθνήξει εν πολέμω”.

Διφορούμενος χρησμός τον οποίο έδιδε το μαντείο των Δελφών. Κατά μια ερμηνεία ο στρατιώτης θα πήγαινε στη μάχη, θα γύριζε και δεν θα σκοτωνόταν (ου τεθνήξει εν πολέμω)· κατά την άλλη όμως θα σκοτωνόταν (αφίξει ου).

Η ερμηνεία δινόταν ανάλογα με τη χρήση του κόμματος.

Ήξεις αφίξεις, ου τεθνήξεις εν πολέμω: Θα πας θα γυρίσεις δε θα πεθάνεις στον πόλεμο

Ήξεις αφίξεις ου, τεθνήξεις εν πολέμω: Θα πας δεν θα γυρίσεις, θα πεθάνεις στον πόλεμο

Η φράση χρησιμοποιείται σήμερα για κάτι το διφορούμενο.

Για να καταδείξει την έλλειψη σαφήνειας και καθαρότητας του νοήματος του ομιλούντος.

• “Φίλος μεν Πλάτων, φιλτάτη δ’ αλήθεια”

Τη φράση αυτή την είπε ο Σταγιρίτης φιλόσοφος Αριστοτέλης (384-322 π.Χ), ο οποίος ενίοτε διαφωνούσε με τη γνώμη του δασκάλου του Πλάτωνα.

Κατά λέξη σημαίνει: Ο Πλάτων είναι αγαπητός, όμως πιο αγαπητή είναι η αλήθεια.

Τη χρησιμοποιούμε στον καθημερινό μας λόγο, όταν υποχρεωνόμαστε να διαφωνήσομε με τους ανωτέρους μας χάριν αυτής της αλήθειας. Είναι ανεπίτρεπτο να παρασιωπούμε την αλήθεια από φόβο ή ιδιοτελές συμφέρον.

• “Ως πρόβατον επί σφαγήν”

Η φράση προέρχεται από την Κ. Διαθήκη. (Ησαΐας ΝΓ’ 7). Την είπε ο προφήτης σχετικά με τον Χριστό και αναφέρει: “Ως πρόβατον επί σφαγήν ήχθη και ως αμνός εναντίον του κείραντος αυτόν άφωνος”, δηλαδή σαν πρόβατο οδηγήθηκε στη σφαγή και σαν το άφωνο αρνί μπροστά στον κουρευτή του.

Λέγεται για κάποιον που οδηγείται από άλλους σε βέβαιη καταστροφή, χωρίς ο ίδιος να το αντιλαμβάνεται.

• “Αδηλα και κρύφια”

Η φράση προέρχεται από τον Ψαλμό Ν’ 8 που αναφέρει: “Τα άδηλα και τα κρύφια της σοφίας σου εδήλωσάς μοι”, δηλαδή τα αφανέρωτα και τα κρυφά της σοφίας σου μου αποκάλυψες.

Τη φράση αυτή τη χρησιμοποιούμε, για να δηλώσουμε ότι συμβαίνουν πράγματα κρυφά και σκοτεινά.

• “Ουκ επ’ άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος”

Οταν ο Ιησούς νήστευε επί σαράντα ημέρες στην έρημο, ο διάβολος τον πείραξε, λέγοντάς του: “Εάν είσαι υιός του Θεού, πες προς αυτόν τον λίθον να γίνει άρτος”. Ο Ιησούς τότε του απάντησε: “Ου επ’ άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος, αλλ’ επί παντί ρήματι εκπορευομένω δια στόματος Θεού”. (Ματθ. Δ’ 4).

Τη φράση τη χρησιμοποιούμε, για να τονίσουμε ότι παράλληλα με τις υλικές ο άνθρωπος έχει και πνευματικές ανάγκες.

• “Μετά βαΐων και κλάδων”

Η φράση έχει την αφετηρία της από την υποδοχή του Ιησού στα Ιεροσόλυμα (Ιωαν. ΙΒ’ 13), όπου και αναφέρεται: “Ελαβον τα βάια των φοινίκων και εξήλθον εις υπάντησιν αυτού”.

Μεταφορικά σημαίνει ότι κάποιος γίνεται δεκτός πανηγυρικά, με τιμές.

• “Περί πολλά τυρβάζη” (= καταπιάνεσαι με πολλά).

Το ρ. τυρβάζη είναι β’ ενικό πρόσωπο ενεστώτα του ρ. τυρβάζομαι , που σημαίνει καταπιάνομαι, ασχολούμαι με κάτι και γράφεται με -η-.

Η φράση αναφέρεται στα λόγια του Χριστού προς τη Μάρθα, όταν του παραπονέθηκε ότι η αδελφή της Μαρία δεν την βοηθούσε στην προετοιμασία πολλών φαγητών, που ήθελε να παρουσιάσει στους προσκεκλημένους της.

Είπε λοιπόν ο Ιησούς: “Μάρθα, Μάρθα, μεριμνάς και τυρβάζης περί πολλά”, δηλαδή: Μάρθα, Μάρθα, μεριμνάς και ασχολείσαι με πολλά.

Τη φράση τη χρησιμοποιούμε, για να δηλώσουμε ότι κάποιος καταπιάνεται με πολλά και όχι με αυτά που πρέπει.

• “Ο πύργος της Βαβέλ”

Την κατάσταση της πλήρους γλωσσικής ασυνεννοησίας μεταξύ των ανθρώπων τη χαρακτηρίζομε ως “Πύργο της Βαβέλ”.

Αφετηρία της φράσης αυτής είναι η αφήγηση της Π. Διαθήκης (Γένεσις ΙΑ’, 1-9) για τον πύργο της Βαβέλ, τον οποίο αποπειράθηκαν να οικοδομήσουν οι απόγονοι του Νώε, υπερηφανευόμενοι ότι θα έφθαναν ως τον ουρανό.

Ο Θεός όμως τους τιμώρησε να μιλούν διαφορετικές γλώσσες και η σύγχυση και η ασυνεννοησία επέφεραν τη ματαίωση του έργου.

• “Σολομώντεια λύση”

Ο Σολομών υπήρξε ο σημαντικότερος βασιλιάς του Ισραήλ, γιος και διάδοχος του βασιλιά Δαβίδ. Επιδόθηκε στην οργάνωση του κράτους, ανήγειρε τον περίφημο ναό στα Ιεροσόλυμα και απέκτησε τη φήμη του δίκαιου και του σοφού. Η σολομώντεια λύση είναι η σκληρή αλλά ακριβοδίκαιη λύση σε περιπτώσεις που δεν είναι δυνατόν να εξακριβωθεί ποιος έχει πραγματικά δίκιο ή δεν είναι εφικτή η υπέρ του ενός λύση.

• “Σόδομα και Γόμορρα”!

Η φράση προέρχεται από την Παλαιά Διαθήκη (Γένεσις ιθ’ 24-26), όπου περιγράφεται η καταστροφή των δυο πόλεων από τον Θεό λόγω της ακολασίας των κατοίκων τους. “Και Κύριος έβρεξεν επί Σόδομα και Γόμορρα θείον πυρ εκ του ουρανού και κατέστρεψε τας πόλεις ταύτας και πάσαν την περίχωρον και πάντας τους κατοικούντας εν ταις πόλεσι και τα ανατέλλοντα εκ της γης”.

Μεταφορικά η φράση χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις πλήρους ηθικού ξεπεσμού και ακολασίας.

• “Ακρογωνιαίος λίθος” (Από το άκρος + γωνία)

Κατά λέξη είναι η πέτρα που τοποθετείται στις γωνίες των τοίχων κατά την οικοδόμηση, το αγκωνάρι.

Μεταφορικά όμως είναι η βάση, το στήριγμα.

Η φράση προέρχεται από επιστολή του Απ. Παύλου (προς Εφεσίους β’ 20), όπου αναφέρεται στον Ιησού Χριστό ως θεμέλιο της Εκκλησίας.

“Εποικοδομηθέντες επί τω θεμελίω των Αποστόλων και Προφητών, όντος ακρογωνιαίου λίθου αυτού Ιησού Χριστού”.

• “Πάρθιον βέλος”

Η φράση προήλθε από την τακτική των Πάρθων ιππέων να γυρίζουν απότομα το σώμα τους και να χτυπούν τους αντιπάλους, ενώ οπισθοχωρούσαν. Οι Πάρθοι κατοικούσαν στη Ν.Δ. Ασία.

Παροιμιώδης έμεινε η φράση “Πάρθια βέλη”, που σημαίνει ξαφνικό και ύπουλο χτύπημα.

• “Ακρον άωτον”

Ο ποιητής Καλλίμαχος από την Κυρήνη στον δεύτερο ύμνο του στον Απόλλωνα στιχ. 112 αποκαλεί το καθαρό νερό “άκρον άωτον ύδατος”. Την ίδια φράση τη συναντούμε και στον Πίνδαρο.

Η φράση δηλώνει το αποκορύφωμα, το ανώτατο δυνατό όριο. Ετσι λέμε: Το άκρον άωτον της ευγένειας.

• “Πνέει τα λοίσθια”

Λοίσθιος είναι ο τελευταίος, ο έσχατος.

Η φράση ανάγεται στο θαύμα του Ιησού, το σχετικό με τη θεραπεία της κόρης του Ιάειρου (Μαρκ. Ε’ 21).

“Και ιδού έρχεται εις των αρχισυναγώγων ονόματι Ιάειρος και ιδών αυτόν (τον Ιησούν) πίπτει προς τους πόδας αυτούς και παρεκάλει αυτόν πολλά λέγων ότι το θυγάτριον του πνέει τα λοίσθια”.

Η φράση δηλώνει ότι κάποιος ψυχορραγεί, είναι στα τελευταία του.

• “Είσαι ο Μέντοράς μου”

Φεύγοντας ο Οδυσσέας για να πάει να πολεμήσει με τους άλλους Ελληνες στην Τροία, εμπιστεύτηκε τη διαχείριση του παλατιού του και την ανατροφή του Τηλέμαχου στον πιστό του φίλο, τον Μέντορα. Η Αθηνά σε πολλές περιπτώσεις πήρε τη μορφή του Μέντορα, για να βοηθήσει τον Οδυσσέα.

Μέντορας είναι μεταφορικά το πρόσωπο που καθοδηγεί και συμβουλεύει κάποιον, ώστε να κάνει σωστές επιλογές.

• “Σκληρόν σοι προς κέντρα λακτίζειν”

Η φράση έχει ληφθεί από την Κ. Διαθήκη (Πράξεις ΚΣΤ’ 14), την οποία απηύθυνε σε όραμα ο Ιησούς στον Παύλο (τότε Σαύλο). Του είπε τότε ο Ιησούς: “Σαούλ, Σαούλ, τι με διώκεις; σκληρόν σοι προς κέντρα λακτίζειν”.

Κατά λέξη η φράση αυτή αναφέρει: “Είναι οδυνηρό να κλωτσάς πάνω σε καρφιά”.

Ο Παύλος μεταστράφηκε και μεταβλήθηκε από διώκτη σε Απόστολο και διαπρύσιο κήρυκα του Χριστιανισμού.

Μεταφορικά η φράση σημαίνει ότι είναι σκληρό να εναντιώνεται κανείς σε κάποιον ισχυρότερο, που κατέχει την εξουσία.

Αναδημοσίευση: greekteachers.gr