Γιατί είναι ελκυστικές οι θεωρίες συνωμοσίας;

Με τις θεωρίες συνωμοσίας το πώς «εμφανίζονται», πως «κυκλοφορούν» – και τελικά ποιους εξυπηρετούν ανέδειξε στο άρθρο του με τον ίδιο τίτλο στην «Εφημερίδα των Συντακτών» ο Τάσος Τσακίρογλου την Παρασκευή 15 Φεβρουαρίου

* * *

Με τον Βίκτορ Ορμπαν να κατηγορεί τον Σόρος ότι έχει σχέδιο να αλώσει την Ουγγαρία, τον Γιάροσλαβ Καζίνσκι στην Πολωνία να ισχυρίζεται ότι ο αδελφός του σκοτώθηκε σε αεροπορικό δυστύχημα προσχεδιασμένο από Μόσχα και Βαρσοβία και όλους τους ακροδεξιούς της Ευρώπης να χαρακτηρίζουν το Σύμφωνο Μετανάστευσης του ΟΗΕ «όχημα» για την εισαγωγή εκατομμυρίων μεταναστών με στόχο την αλλοίωση του χριστιανικού πολιτισμού, εύλογα ο «Γκάρντιαν» αναρωτιέται εάν οι θεωρίες συνωμοσίας θα κυριαρχήσουν στις επικείμενες ευρωεκλογές και κρούει τον κώδωνα του κινδύνου ότι αυτές μπορεί να κρίνουν το αποτέλεσμα.

Ήδη από τον 19ο αιώνα οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν μια ξεχωριστή θέση στην κοινωνική και πολιτική ζωή, αλλά σήμερα -εποχή της ταχύτατης επικοινωνίας και διάδοσης των πληροφοριών- ανθούν και τείνουν να κυριαρχήσουν. Οι λόγοι είναι πολλοί.

Στη γενετική μας κληρονομιά, προϊόν εξέλιξης εκατομμυρίων ετών, περιλαμβάνεται και ένας εγκεφαλικός μηχανισμός αυτοπροστασίας, ο οποίος, για να αποτρέψει πιθανούς εξωτερικούς κινδύνους -που προκαλεί π.χ. το θρόισμα των φύλλων ενός θάμνου-, μας ωθεί να υιοθετούμε το «κακό σενάριο», δηλαδή την υπόθεση ότι από πίσω βρίσκεται ένα σαρκοβόρο ζώο, άρα πρέπει να τραπούμε σε φυγή. Πηγή αυτής της αταβιστικής στάσης είναι η «απειλή».

Το ίδιο συμβαίνει και με έναν άλλο μηχανισμό εξοικονόμησης ενέργειας, ο οποίος μας ωθεί στην απλούστερη λύση μπροστά σε ένα πρόβλημα. Είναι η στάση της «ελάσσονος προσπάθειας» και η αναζήτηση του εύκολου δρόμου που συνδυάζεται με το κέρδος χρόνου.

Σχεδόν αυτόματα αναζητούμε να κόψουμε δρόμο -να βρούμε ένα short cut- και να παρακάμψουμε τα δύσβατα μονοπάτια, την υπερπροσπάθεια και την «ανηφόρα». Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ακριβώς αυτό το short cut, αυτή η ψευδαίσθηση ότι με έναν εύκολο τρόπο θα κατανοήσουμε έναν κόσμο όλο και πιο σύνθετο και πιο απρόβλεπτο. Η στάση αυτή λειτουργεί καθησυχαστικά για το άγχος μας και αυτός είναι ο λόγος που αγχώδεις χαρακτήρες τείνουν να υιοθετούν ευκολότερα τη συνωμοσιολαγνεία.

Το ίδιο αποτέλεσμα έχει και η «πίστη», την οποία πολλοί άνθρωποι αποζητούν. Credo consolans: η πίστη παρηγορεί. Είναι μια ανακούφιση στα δεινά του κόσμου, άρα το να πιανόμαστε από ανορθολογικές ή καθαρά παράλογες θεωρίες καθησυχάζει τους φόβους και τις αβεβαιότητες ενός δυσνόητου και σκληρού κόσμου.

Σήμερα αυτό ενισχύεται από τις αποτυχίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας και τις ματαιωμένες προσδοκίες των πολιτών, πολλοί εκ των οποίων πιάνονται στο δόκανο δημαγωγών και ακροδεξιών ηγετών, οι οποίοι χρησιμοποιούν συνειδητά τη συνωμοσιολογία σαν πολιτικό όπλο και σαν δόλωμα για ψάρεμα στα θολά νερά.

Μερίδιο ευθύνης φέρει και η εκπαίδευση, βασισμένη στην τυπική λογική, η οποία εξοβελίζει τις αντιφάσεις και τις αντιθέσεις και μας μαθαίνει να αναζητούμε την ταυτότητα και τις «απλές λύσεις». Και τι πιο απλό από τη στάση «φταίνε οι άλλοι» και η απαλλαγή μας από κάθε ευθύνη;

Στην εποχή των social media όλα αυτά καλλιεργούνται συστηματικά και επηρεάζουν συνειδήσεις, ενώ ο καθένας μπορεί με τις διάφορες παράλογες θεωρίες να νιώσει σημαντικός και ξεχωριστός. Η Ακροδεξιά και οι φασίστες γνωρίζουν πολύ καλά το παιχνίδι πώς να κινητοποιούν το συναίσθημα και οι θεωρίες συνωμοσίας κατά κύριο λόγο έχουν ένα συναισθηματικό περιεχόμενο, που κατατείνει σε διαχωρισμούς του τύπου «εμείς και οι άλλοι», «ο λαός και οι συνωμότες».